Planina Rtanj
Planina Rtanj / Deep21
Veliki ledenik na Devici, Rtanjska i Tupižnička ledenica su kraške jame koje se nalaze na pomenutim planinama Karpato-balkanskog planinaskog sistema istočne Srbije. Ovo su klimatski specifični speleološki objekti sa svojstvima statičkih ledenica što podrazumeva stalno zadržavanje hladnog jamskog vazduha bez njegovog kretanja i periodično trajanje leda i snega u ovim objektima. Ovakve klimatske odlike ovih jama uslovljene su klimom planina gde se nalaze i njihovim morfološkim odlikama. Naša speleoklimatološka istraživanja su ukazala na manja dnevna i nešto veća godišnja kolebanja temperature jamskog vazduha od čega ova potonja utiču na narastanje i povlačenje leda i odsustvo cirkulacije vazduha između jame i spoljašnjosti u toplijem delu godine, dok je zimi ova cirkulacija povremeno zastupljena. Morfološki istraživane ledenice odgovaraju tipu prostih kosih ili kosostupnjevitih jama, dok su morfogenetski tektonsko-kraško-salomne genetske osnove.
Ključne reči: krške jame, ledenice, speleoklimatologija, Karpato-balkanidi, istočna Srbija.
Statičke ledenice su speleološki objekti sa stalnom koncentracijom hladnog vazduha, njegovim povremenim kretanjem i periodično-stalnim trajanjem
snega i leda. U umerenom klimatskom pojasu objekti sa ovim odlikama nalaze se u visokoplaninskim područjima sa nižim srednje godišnjim temperaturama vazduha i nešto višim količinama padavina koje se pretežno izlučuju u vidu snega. Prema morfologiji ovi objekti najčešće odgovaraju jamama, mada je pojava ledenica zabeležena i kod okapina. Klimatski ledenice mogu biti i dinamički objekti, odnosno vetrenice (Cvijić J.,1895), što je zastupljeno u planinskoj periglacijalnoj zoni kod objekata sa više ulaza i cirkulacijom vazduha.
Krajem XIX veka u srednje visokom Karpato-balkanskim planinama istočne Srbije istraženo je 11 objekata sa odlikama statičkih ledenica (Cvijić J.,1895). Za neke od ovih objekata znalo se i pre toga (Boue A.,1854, 1889, Mačaj S.,1866, Popović K.,1867, Cvijić J.,1893 i dr.), dok su dalja istraživanja na ledenicama ove oblasti nastavljena znatno docnije u drugoj polovini XX veka (Petrović D.,1964, Milić Č.,1968, Petrović J.,1976, Velojić M.,1994 i dr.). U stručnoj literaturi (Cvijić J.,1895; Petrović J.,1968; Petrović D.,1977; Malinar H.,1986 i dr.) uglavnom su objašnjene klimatske odlike statičkih ledenica. U cilju detaljnijeg sagledavanja klimatskih odlika pojedinih ledenica Karpato-balkanskih planina istočne Srbije u periodu 1996-2000 godine obavljena su višestruka klimatska merenja na izabranom uzorku ovih objekata na planinama Devici, Rtanj i Tupižnici. Pomenuti uzorak ledenica je obuhvatio Veliki ledenik na Devici, Rtanjsku i Tupižničku ledenicu. Pored klimatskih ova istraživanja su podrazumevala i speleološku istraženost ovih objekata. Rezultati ovih speleoloških i speleoklimatoloških istraživanja uglavnom su potvrdili ranija znanja o ovim objektima, mada su doneli izvesna nova saznanja ili dopunu ranijih znanja. U ovim istraživanjima učestvovao je veći broj saradnika i prijatelja na čemu im se autor zahvaljuje. Položaj i opšte speleološke odlike istraživanih ledenica Kako smo predhodno istakli istraživane ledenice nalaze se na planinama Devici (1187 m), Rtnju (1560 m) i Tupižnici (1160 m) Karpato-balkanskog planinskog sistema istočne Srbije i odgovaraju Velikom ledeniku na Devici, Rtanjskoj i Tupižničkoj ledenici. Na Rtnju i Tupižnici sa odlikama ledenica konstatovani su samo pomenuti objekti, dok je na Devici pored Velikog ledenika kod Lazarevice* * poznat i mali ledenik kod Svinjarnika i Ledenik kod Sićermanske livade, od čega je ovaj drugi speleološki istražen, dok je potonji poznat samo po toponimu (Nešić D.,2001). Prema predhodnoj analizi u morfološkom smislu sve istraživane ledenice odgovaraju jamama i to tipa prostih kosih ili koso-stupnjevitih jama (Tupižnička ledenica), dok su morfogenetski tektonsko-kraško-salomne genetske osnove.
Veliki ledenik kod Lazarevice nalazi se na visokoj površi Device (1050-1187 m) u okviru padine, pokrivene bukovom šumom, koja dijagonalno disecira pomenutu površ, odnosno u blizini plastastog vrha Lazarevice (1154 m), približno na visini od 1123 m. Litološku osnovu jame čini masivni krečnjak. Jamski ulaz je u vidu vertikalne pukotine širine 3-8 m, jugozapadne orjentacije, čije ”dno” je nagib jame kojim se dolazi do velike dvorane širine 16 m i visine 14-19 m. Pukotina ulaznog dela ukršta se sa paraklazom pravca NW-SE na ulazu u veliku dvoranu. Prema genetskim odlikama opisanih pukotina treba očekivati da je tektonskom aktivnošću na njima došlo do salamanja, nastanka velike dvorane i razaranja nekadašnje kraške jame od koje su zaostali delovi kanala (sk.1). Dužina kanala Velikog ledenika je 51 m, dok je najniži deo velike dvorane 25,5 m ispod nivoa ulaza.
Rtanjska ledenica nalazi se u južnom delu ove planine na severozapadnoj padini Gole planine (1113 m) na približno 960 m n.v. Jamski ulaz je u plićoj depresiji dužine 25 m i širine 15 m koja je u okviru bukove šume. Jama se sastoji od jednostavnog, kosog jamskog kanala koji po pravcu paraklaze (SW-NE) koja ga ** Za Veliki ledenik kod Lazarevice u literaturi postoji više toponima ”Ledenica na Devici”(Cvijić J.,1895), ”Lazareva ledenica pod vrhom Lazarevicom”(Marković J.,1977). Mali ledenik kod Svinjarnika pominje se i kao ”Vlaška pećura pod Golemim vrhom”(Cvijić J.,1895). predisponira ima dužinu 10-12 m, dok mu je širina 2-5 m. Na dubini od 20 m jama prelazi u veću dvoranu pod nagibom širine do 10 m i visine 3-15 m. Litološku osnovu jame čine debeloslojni do bankoviti poremećeni krečnjaci. Dužina svih kanala iznosi 63 m, dok je dubina jame 40 m.
O faktorima koji utiču na klimatske odlike istraživanih ledenica zaključivali smo posredno na osnovu rezultata predhodnih istraživača (Cvijić J.,1895; Gavrilović D.,1963; Malinar H.,1986 i dr.) i naših kvalitativnih razmatranja (Nešić D.,2002). Pokazalo se da su klima planina gde se nalaze ledenice i njihove morfološke odlike osnovni faktori njihovih klimatskih odlika. Ne ulazeći u detalje zbog obima i složenosti problematike, što je već ranije činjeno (Nešić D.,2002), treba istaći da se istraživane ledenice nalaze visoko u planskim područjima Device, Rtnja i Tupižnice sa izvesnim varjantama izmenjene planinske klime (Rakićević T.,1976) i relativno nižim srednje godišnjim temperaturama vazduha od okolnih niziskih predela. Kvalitativna osmatranja u ovim ledenicama su pokazala da je kolčina leda i snega u ovim objektima direktno uslovljena količinom padavina u zimskim mesecima. Prosečno niže godišnje temperature vazduha sa zimi pretežno snežnim padavinama u planinskim područjima gde se nalaze ledenice pružaju klimatski osnov egzistencije opisanih speloloških objekata specifičnih klimatskih odlika. Morfološke odlike ledenica posebno su povezane sa njihovim opštim klimatskim odlikama i klimatskim funkcionisanjem. Naime, speleološka istraživanja su pokazala da istraživane ledenice odgovaraju tipu prostih kosih ili koso-stupnjevitih jama (našta smo ranije ukazali) sa kosim descedentnim jamskim kanalom koji se u krečnjačkoj unutrašnjosti završava velikom ''jamskom dvoranom'' i koji sa površine počinje relativno velikim i prostranim ulazom (sk.1,2,3). Ovim morfološkim odlikama ledenica obezbeđen je uslov da hladni i teži vazduh zauzme najniži prostor jame sa svojstvom gotovo potpunog odsustva ''izmena'' i cirkulacije vazduha u bilo kojim spoljašnjim vremenskim prilikama, osim pri naglom negativnom padu spoljašnje temperature vazduha i sekundarnih malih dnevnih i nešto većih godišnjih izmena temperature jamskog vazduha. Sa ovim odlikama obezbeđen je uslov klimatske statičnosti, odnosno pripadnosti ovih objekata statičkim ledenicama (Cvijić J.,1895).
Problemom klimatskog funkcionisanja statičkih ledenica Karpato-balkanskih planina istočne Srbije bavio se J.Cvijić (1895) koji u okviru ovih odnosa izdvaja otvoreni klimatski period ovih objekata koji traje zimi kada hladniji i teži vazduh prodire u ledenice i zatvoreni period ledenica čije trajanje se poklapa sa toplijim delom godine kada temperatura spoljašnjeg vazduha ne pada uspod ove temperature u jami usled čega nema ''izmena vazduha'' između ledenice i spoljašnje sredine. Prema našim istraživanjima jedini ''period'' kada dolazi do kretanja i cirkulacije vazduha u istraživanim ledenicama je pri naglim, većim padovima spoljašnje temperature vazduha koja se odvija u uslovima njenih negativnih vrednosti zimi, što uopšte ne narušava osnovno klimatsko svojstvo ledenica kao centara koncentracije hladnog vazduha. U uslovima pomenutih negativnih spoljnih temperatura vazduha uspostavlja se opisano stanje temperaturnih inverzija bez kretanja vazduha, što pokazuje da Cvijićev otvoreni period klimatskog funkcionisanja ledenica treba reducirati na povremene nagle promene negativne temperature spoljašnjeg vazduha zimi. Dnevne i sezonske promene temperature jamskog vazduha u domenu su sekundarnih pojava koje povezuju klimatske odlike istraživanih ledenica u okvire recentne klime i kao činioce narastanja i povlačenja snega i leda koji su bitne odlike ovih objekata. Treba napomenuti da su led i sneg specifični klimatski faktori ledenica uopšte koji nastaju kao rezultat klimatskih odlika ovih objekata ali potom funkcionišu kao faktor koji učestvuje u održavanju ovih klimatskih odlika.
GLASNIK SRPSKOG GEOGRAFSKOG DRUŠTVA - BULLETIN OF THE SERBIAN GEOGRAPHICAL SOCIETY
GODINA 2002. SVESKA LXXXII - Br. 2 - YEARE 2002. TOME LXXXII - No. 2
Originalan naučni rad UDC 551.44 (497.11) DRAGAN NEŠIĆ* REZULTATI SPELEOLOŠKIH I SPELEOKLIMATOLOŠKIH ISTRAŽIVANjA VELIKOG LEDENIKA NA DEVICI, RTANjSKE I TUPUŽNIČKE LEDENICE
Ključne reči: krške jame, ledenice, speleoklimatologija, Karpato-balkanidi, istočna Srbija.
Statičke ledenice su speleološki objekti sa stalnom koncentracijom hladnog vazduha, njegovim povremenim kretanjem i periodično-stalnim trajanjem
snega i leda. U umerenom klimatskom pojasu objekti sa ovim odlikama nalaze se u visokoplaninskim područjima sa nižim srednje godišnjim temperaturama vazduha i nešto višim količinama padavina koje se pretežno izlučuju u vidu snega. Prema morfologiji ovi objekti najčešće odgovaraju jamama, mada je pojava ledenica zabeležena i kod okapina. Klimatski ledenice mogu biti i dinamički objekti, odnosno vetrenice (Cvijić J.,1895), što je zastupljeno u planinskoj periglacijalnoj zoni kod objekata sa više ulaza i cirkulacijom vazduha.
Krajem XIX veka u srednje visokom Karpato-balkanskim planinama istočne Srbije istraženo je 11 objekata sa odlikama statičkih ledenica (Cvijić J.,1895). Za neke od ovih objekata znalo se i pre toga (Boue A.,1854, 1889, Mačaj S.,1866, Popović K.,1867, Cvijić J.,1893 i dr.), dok su dalja istraživanja na ledenicama ove oblasti nastavljena znatno docnije u drugoj polovini XX veka (Petrović D.,1964, Milić Č.,1968, Petrović J.,1976, Velojić M.,1994 i dr.). U stručnoj literaturi (Cvijić J.,1895; Petrović J.,1968; Petrović D.,1977; Malinar H.,1986 i dr.) uglavnom su objašnjene klimatske odlike statičkih ledenica. U cilju detaljnijeg sagledavanja klimatskih odlika pojedinih ledenica Karpato-balkanskih planina istočne Srbije u periodu 1996-2000 godine obavljena su višestruka klimatska merenja na izabranom uzorku ovih objekata na planinama Devici, Rtanj i Tupižnici. Pomenuti uzorak ledenica je obuhvatio Veliki ledenik na Devici, Rtanjsku i Tupižničku ledenicu. Pored klimatskih ova istraživanja su podrazumevala i speleološku istraženost ovih objekata. Rezultati ovih speleoloških i speleoklimatoloških istraživanja uglavnom su potvrdili ranija znanja o ovim objektima, mada su doneli izvesna nova saznanja ili dopunu ranijih znanja. U ovim istraživanjima učestvovao je veći broj saradnika i prijatelja na čemu im se autor zahvaljuje. Položaj i opšte speleološke odlike istraživanih ledenica Kako smo predhodno istakli istraživane ledenice nalaze se na planinama Devici (1187 m), Rtnju (1560 m) i Tupižnici (1160 m) Karpato-balkanskog planinskog sistema istočne Srbije i odgovaraju Velikom ledeniku na Devici, Rtanjskoj i Tupižničkoj ledenici. Na Rtnju i Tupižnici sa odlikama ledenica konstatovani su samo pomenuti objekti, dok je na Devici pored Velikog ledenika kod Lazarevice* * poznat i mali ledenik kod Svinjarnika i Ledenik kod Sićermanske livade, od čega je ovaj drugi speleološki istražen, dok je potonji poznat samo po toponimu (Nešić D.,2001). Prema predhodnoj analizi u morfološkom smislu sve istraživane ledenice odgovaraju jamama i to tipa prostih kosih ili koso-stupnjevitih jama (Tupižnička ledenica), dok su morfogenetski tektonsko-kraško-salomne genetske osnove.
Veliki ledenik kod Lazarevice nalazi se na visokoj površi Device (1050-1187 m) u okviru padine, pokrivene bukovom šumom, koja dijagonalno disecira pomenutu površ, odnosno u blizini plastastog vrha Lazarevice (1154 m), približno na visini od 1123 m. Litološku osnovu jame čini masivni krečnjak. Jamski ulaz je u vidu vertikalne pukotine širine 3-8 m, jugozapadne orjentacije, čije ”dno” je nagib jame kojim se dolazi do velike dvorane širine 16 m i visine 14-19 m. Pukotina ulaznog dela ukršta se sa paraklazom pravca NW-SE na ulazu u veliku dvoranu. Prema genetskim odlikama opisanih pukotina treba očekivati da je tektonskom aktivnošću na njima došlo do salamanja, nastanka velike dvorane i razaranja nekadašnje kraške jame od koje su zaostali delovi kanala (sk.1). Dužina kanala Velikog ledenika je 51 m, dok je najniži deo velike dvorane 25,5 m ispod nivoa ulaza.
Rtanjska ledenica nalazi se u južnom delu ove planine na severozapadnoj padini Gole planine (1113 m) na približno 960 m n.v. Jamski ulaz je u plićoj depresiji dužine 25 m i širine 15 m koja je u okviru bukove šume. Jama se sastoji od jednostavnog, kosog jamskog kanala koji po pravcu paraklaze (SW-NE) koja ga ** Za Veliki ledenik kod Lazarevice u literaturi postoji više toponima ”Ledenica na Devici”(Cvijić J.,1895), ”Lazareva ledenica pod vrhom Lazarevicom”(Marković J.,1977). Mali ledenik kod Svinjarnika pominje se i kao ”Vlaška pećura pod Golemim vrhom”(Cvijić J.,1895). predisponira ima dužinu 10-12 m, dok mu je širina 2-5 m. Na dubini od 20 m jama prelazi u veću dvoranu pod nagibom širine do 10 m i visine 3-15 m. Litološku osnovu jame čine debeloslojni do bankoviti poremećeni krečnjaci. Dužina svih kanala iznosi 63 m, dok je dubina jame 40 m.
O faktorima koji utiču na klimatske odlike istraživanih ledenica zaključivali smo posredno na osnovu rezultata predhodnih istraživača (Cvijić J.,1895; Gavrilović D.,1963; Malinar H.,1986 i dr.) i naših kvalitativnih razmatranja (Nešić D.,2002). Pokazalo se da su klima planina gde se nalaze ledenice i njihove morfološke odlike osnovni faktori njihovih klimatskih odlika. Ne ulazeći u detalje zbog obima i složenosti problematike, što je već ranije činjeno (Nešić D.,2002), treba istaći da se istraživane ledenice nalaze visoko u planskim područjima Device, Rtnja i Tupižnice sa izvesnim varjantama izmenjene planinske klime (Rakićević T.,1976) i relativno nižim srednje godišnjim temperaturama vazduha od okolnih niziskih predela. Kvalitativna osmatranja u ovim ledenicama su pokazala da je kolčina leda i snega u ovim objektima direktno uslovljena količinom padavina u zimskim mesecima. Prosečno niže godišnje temperature vazduha sa zimi pretežno snežnim padavinama u planinskim područjima gde se nalaze ledenice pružaju klimatski osnov egzistencije opisanih speloloških objekata specifičnih klimatskih odlika. Morfološke odlike ledenica posebno su povezane sa njihovim opštim klimatskim odlikama i klimatskim funkcionisanjem. Naime, speleološka istraživanja su pokazala da istraživane ledenice odgovaraju tipu prostih kosih ili koso-stupnjevitih jama (našta smo ranije ukazali) sa kosim descedentnim jamskim kanalom koji se u krečnjačkoj unutrašnjosti završava velikom ''jamskom dvoranom'' i koji sa površine počinje relativno velikim i prostranim ulazom (sk.1,2,3). Ovim morfološkim odlikama ledenica obezbeđen je uslov da hladni i teži vazduh zauzme najniži prostor jame sa svojstvom gotovo potpunog odsustva ''izmena'' i cirkulacije vazduha u bilo kojim spoljašnjim vremenskim prilikama, osim pri naglom negativnom padu spoljašnje temperature vazduha i sekundarnih malih dnevnih i nešto većih godišnjih izmena temperature jamskog vazduha. Sa ovim odlikama obezbeđen je uslov klimatske statičnosti, odnosno pripadnosti ovih objekata statičkim ledenicama (Cvijić J.,1895).
Problemom klimatskog funkcionisanja statičkih ledenica Karpato-balkanskih planina istočne Srbije bavio se J.Cvijić (1895) koji u okviru ovih odnosa izdvaja otvoreni klimatski period ovih objekata koji traje zimi kada hladniji i teži vazduh prodire u ledenice i zatvoreni period ledenica čije trajanje se poklapa sa toplijim delom godine kada temperatura spoljašnjeg vazduha ne pada uspod ove temperature u jami usled čega nema ''izmena vazduha'' između ledenice i spoljašnje sredine. Prema našim istraživanjima jedini ''period'' kada dolazi do kretanja i cirkulacije vazduha u istraživanim ledenicama je pri naglim, većim padovima spoljašnje temperature vazduha koja se odvija u uslovima njenih negativnih vrednosti zimi, što uopšte ne narušava osnovno klimatsko svojstvo ledenica kao centara koncentracije hladnog vazduha. U uslovima pomenutih negativnih spoljnih temperatura vazduha uspostavlja se opisano stanje temperaturnih inverzija bez kretanja vazduha, što pokazuje da Cvijićev otvoreni period klimatskog funkcionisanja ledenica treba reducirati na povremene nagle promene negativne temperature spoljašnjeg vazduha zimi. Dnevne i sezonske promene temperature jamskog vazduha u domenu su sekundarnih pojava koje povezuju klimatske odlike istraživanih ledenica u okvire recentne klime i kao činioce narastanja i povlačenja snega i leda koji su bitne odlike ovih objekata. Treba napomenuti da su led i sneg specifični klimatski faktori ledenica uopšte koji nastaju kao rezultat klimatskih odlika ovih objekata ali potom funkcionišu kao faktor koji učestvuje u održavanju ovih klimatskih odlika.
GLASNIK SRPSKOG GEOGRAFSKOG DRUŠTVA - BULLETIN OF THE SERBIAN GEOGRAPHICAL SOCIETY
GODINA 2002. SVESKA LXXXII - Br. 2 - YEARE 2002. TOME LXXXII - No. 2
Originalan naučni rad UDC 551.44 (497.11) DRAGAN NEŠIĆ* REZULTATI SPELEOLOŠKIH I SPELEOKLIMATOLOŠKIH ISTRAŽIVANjA VELIKOG LEDENIKA NA DEVICI, RTANjSKE I TUPUŽNIČKE LEDENICE